Откритието јасно ја истакнува комплексноста на глобалната борба по ова прашање
Беше 4 август минатата година, точно во 9:40 часот, кога авион на иранската авио-компанија Mahan Air слета на московскиот аеродром Шереметјево. Меѓу патниците беше Али Калванд.
Овој 43-годишен ирански нуклеарен научник патуваше во придружба на четворица лица кои ги претставуваше како вработени во неговата компанија DamavandTec. Целата приказна, се разбира, беше параван. Имено, групата патуваше со дипломатски пасоши издадени само неколку недели пред патувањето, а официјално се претставуваа како консултанти.
Според истражувањето на Financial Times, оваа група била поврзана со SPND (Организација за одбранбени иновации и истражувања) – тајна воена истражувачка единица за која САД тврдат дека е наследник на иранската нуклеарна програма од пред 2004 година.
За време на престојот во Москва, иранската делегација ги посетила руските научни институти специјализирани за таканаречени технологии со двојна намена – компоненти кои имаат цивилна примена, но можат да се користат и во развој на нуклеарно оружје. Еден од примерите бил посетата на институт кој работи со изотоп трициум, материјал кој има цивилна намена, но може да се користи за зголемување на моќта на нуклеарните боеви глави.
Западните разузнавачки служби долго време ги следат ваквите активности. Financial Times потсетува дека САД во мај 2024 година воведоа нови санкции за SPND поради нивната работа на развој на нуклеарно и ракетно оружје. Иако Иран тврди дека нема воена нуклеарна програма и дека врховниот лидер со фетва забранил нуклеарно оружје, постојат бројни индикации за скриени активности.
Детално испланирано
SPND беше основан од Мохсен Фахризаде, научник кој се сметаше за архитект на иранската нуклеарна програма и кој беше убиен во атентат во 2020 година (за кој се смета дека стои Израел). По неговата смрт, неговиот соработник Феридун Абаси-Давани изјави дека ќе го продолжи трудот и ќе го шири знаењето за оваа наука низ Иран за да се одржи програмата.
Патувањето на делегацијата во Русија било прецизно испланирано. Вклучувало комуникација со рускиот научник Олег Масленников, официјална покана за посета, па дури и испраќање копии од дипломатските пасоши еден месец пред поаѓањето. Тоа упатува на силна државна координација. Во делегацијата имало и лица поврзани со компании под санкции од САД поради прекршување на правилата за ширење оружје за масовно уништување, како и воени офицери задолжени за обезбедување на групата.
Компанијата DamavandTec, која ја води Калванд, официјално се претставува како технолошка консултантска компанија, но врските со иранското Министерство за одбрана и луѓето вклучени во развојот на нуклеарната и ракетната програма укажуваат на нејзината вистинска улога – работа на тајни воени проекти.
Што барале?
Иранската делегација, всушност, истражувала можности за набавка на висока технологија која може да се искористи за развој на нуклеарно оружје. Еден од уредите што ги барале биле Flash X-ray системи – рендгенски уреди за снимање ултрабрзи слики за време на симулации на имплозии. Со нив може да се анализира ефектот на нуклеарна експлозија без да се детонира вистинска бомба.
Според експертот за нуклеарна безбедност Дејвид Олбрајт, делегацијата била особено заинтересирана за силни рендгенски цевки. „Не сме сигурни дали Иранците сакаа само технологија или и самите рендгенски цевки“, рече тој.
Меѓу руските компании што ги посетиле бил и Ториј, производител на електронски засилувачи и акцелератори, кои се користат и во нуклеарни тестови. Масленников, сопственикот на BTKVP, специјализиран за вакуумска технологија, бил исто така во контакт со делегацијата.
Токму вакуумската технологија привлекла внимание и на Стејт департментот на САД, кој санкционирал компанијата Ideal Vacuum, поврзана со SPND, поради обид за набавка на вакуумски индукциски печки што се користат за топење високо прочистен ураниум – клучен за производство на нуклеарно оружје.
Радиоактивни изотопи
Интересот на иранската делегација не застанал само на технологијата. Документите покажуваат дека Иранците сакале да набават радиоактивни изотопи: трициум, стронциум-90 и никел-63 – наводно за истражувачки цели. Трициум е особено чувствителен, бидејќи неговата употреба во боеви глави е показател за нуклеарна намена. Иако има цивилна употреба во медицина, осветлување и истражување на фузија, неговото производство и извоз се строго контролирани.
Поранешниот директор на НАТО-центарот за контрола на вооружување, Вилијам Алберк, изјави: „Секој пат кога некој ќе побара трициум – веднаш помислувам на оружје.“
Иако не е познато дали Иран успеал да набави дел од посакуваната опрема и изотопи, самото барање ги потврдува сомнежите на западните разузнавачки служби.
Русија, која официјално е против развој на иранска атомска бомба, со години соработува со Иран на цивилни нуклеарни проекти и со меѓународни организации за спречување на нуклеарно вооружување. Но, според експерти, војната во Украина можеби ја сменила политиката на Москва, која сега е посклона да споделува чувствителни технологии како дел од геополитичката стратегија.
Заклучок
Посебен предизвик претставува SPND на Фахризаде. И покрај неколку успешни израелски и американски акции, експертите сметаат дека системот е тешко да се уништи – бидејќи знаењето се пренесува на млади научници. Наследникот Абаси-Давани рече: „Нашата сила е во нашите научници“ – што е предупредување дека иранската нуклеарна програма нема лесно да исчезне.
Овие откритија ја истакнуваат тешкотијата на глобалната борба против ширењето на нуклеарното оружје и сложеноста на следење на технолошки и научни трансфери кои често се случуваат тајно – но со можни огромни безбедносни последици.
